‘Binne der noch sûne minsken yn Nijtsjerk?’

Dit is in útspraak fan master Gjalt Feersma Hoekstra dy’t fan 1952 oant 1956  yn Nijtsjerk oan skoalle stie. Hy hie doe de klassen 4 en 5 en wenne efkes fierderop oan de Langgrousterwei, op nûmer 31. Dat wenhûs wie yn 1950 troch it skoallebestjoer foar f 5000,- oankocht foar de ‘twadde master’. De ‘earste master’, it haad fan de skoalle, wenne fansels fuort neist de skoalle.

Master Feersma Hoekstra seach fan syn wenhûs ôf út op de acht gemeentewenten dy’t yn 1919 yn blokjes fan twa boud wiene bylâns de Langgrousterwei, berikber fia twa opritten want dêr lei doe noch in sleat foar.

Wiltsje Rozendal, fan 1942-1964 lid fan it skoallebestjoer, hat út de mûle fan Feersma Hoekstra boppesteande útspraak optekene doe’t hy op in moandeitejûn op de bestjoersgearkomste fan skoalle kaam en dizze nije master noch net sa lang yn ús doarp wenne:

‘Binne der wol sûne minsken yn Nijtsjerk?’ ‘Hoe sa’, sei Rozendal, ‘hoe bedoele jo dat?’ ‘No, doe’t ik fan ‘e moarn fan’t bêd ôfkaam en de gerdinen iependie, seach ik oare kant de wei in man mei in stive foet it paad delkommen (Dat moat Klaas Sijtsma west ha). Middeis rin ik nei skoalle en sjoch ik in frou dêr ek weikommen, dy rûn mank oer beide siden (Dat moat Bontsje de Vries west ha). Letter op de dei kaam dêr noch immen wei en dy wie alhiel kreupel (Dat moat Pauzinga west ha). Sneins yn tsjerke hearde ik immen oankommen fan bonk-stap-bonk-stap, al wer immen mei in beheining (Dat moat Pieter Sakes Postma west ha). Doe kaam der noch immen oan en dat gie mear fan klak-stap-klak-stap (Dat moat Durk Torensma west ha, dy hie in houten skonk). Hjir yn it skoallebestjoer sit ek immen mei in stive foet (Dat moat Sieger Cuperus west ha). Doe’t ik nei it winkeltsje op de hoeke De Lyts Ein-De Buorren om wat tabak soe, seach ik dat dy man in bochel op de rêch hie (Dat wie Lieuwe Sijtsma, faaks better bekend as Lieuwe Koopmantsje). Begripe jo no wêrom’t ik my ôffreegje oft der noch wol sûne minsken yn Nijtsjerk wenje?’

Wiltsje Rozendal sil master Feersma Hoekstra fêst ferteld ha dat der echt wol sûne minsken yn ús doarp wennen, mar dat master gelyk hie mei syn opmerking dat der in protte beheinden yn Nijtsjerk wennen, sil er ek tajaan moatten ha. Faaks hat er him ferteld dat er noch net elkenien sjoen hie en dat syn rychje noch maklik oanfuld wurde koe mei bygelyks Wiebe Kloostra dy’t yn in rolstoel siet (in aksje troch it doarp fia de MIVON = Middenstand Vereniging OosterNijkerk hat noch in nije rolstoel foar Kloostra opsmiten), frou Haaima en frou De Vries (de frou fan Egbert de Vries, de slachter) dy’t beide in stive foet hiene en gean sa mar troch. It wie fansels ek in tiid dat de medyske wittenskip noch net sa fier wie dat er wat te dwaan wie oan sokke krupsjes. No wurde baby’s mei in ôfwiking oan de heupen bygelyks fuort yn in spreidbroekje set, kinne minsken mei minne heupen of knibbels in nijenien krije.

Mar hoe kamen, yn in tiid sûnder WAO, alderhande útkearings, sosjale wurkpleatsen, begelaat wenjen en gean samar troch dy’t yn ús tiid beskikber binne, sokke minsken doe oan de kost? Der wiene somtiden lytse pensjoentsjes beskikber mar meastentiids moasten se har sels rêde.

Sa hiene Sieger Cuperus en Lieuwe Sijtsma in winkel, wie Pauzinga ierappelkeapman want sok wurk koed er noch dwaan, wurke Klaas Sijtsma yn de grienfoarsjenning fan de gemeente. Durk Torensma wurke by de boer en sa no en dan gie it houten fuotsje ôf en kroep er by it ierdappelsykjen it hiele fjild ôf en as er op de oare ein kaam moast ien fan de jonges dat fuotsje foar him ophelje en bûn er dat wer ûnder. Hy wenne yn De Buorren foar bar De Donge (no Gaatze) oer, dêr stiene doe fan dy lytse húskes. Pieter Sakes Postma wie in lyts gernierke en wenne oan De Lytse Buorfinne, letter hat syn soan Sake dêr lange jierren allinnich wenne. Koart en goed: elk moast mar sjen him te rêden mei syn krupsje.

(optekene út de mûlen fan Ytsje Groenwold-Dijkstra en Wietse Dijkstra, sels ek in tiidlang bewenners fan ien fan de reade húskes)

Op deze foto staan ‘Roelfina, Arrendina en Harrie Wieringa, kinderen van het hoofd van de school Oosternijkerk’, volgens het opschrift achter op de foto.

Dan is het al een oude foto want hun vader was Jan Wieringa, Hoofd der School (na 1950 de Foeke Sjoerds Skoalle genoemd), tussen 1921 en 1923. De middelste is Arendina, zij is in 1919 geboren te Bierum (Groningen) vanwaar zij in oktober 1920 met vader Jan en moeder Harmke Davids naar Easternijtsjerk is verhuisd. In ons dorp werden Jacob (rechts, dus niet Harrie zoals abusievelijk op de foto vermeld staat) februari 1921 en Roelfina (links) in juli 1922 nog geboren voor het gezin in september 1923 vertrok naar Doetinchem. De foto zal dus vlak voor hun vertrek gemaakt zijn (en later nagestuurd aan de familie Gardenier?).

Martje Cuperus, geboren 1903 te Nes, was een jaar lang dienstbode in dit gezin.

Op de tweede foto staat het personeel van de christelijke school in 1921. Helemaal rechts het HDS (Hoofd Der School) Jan Wieringa.

(zie de foto hieronder met erfgoedmarkers)

Het Luchtbeschermingsplan voor de Christelijke School

In het archief van de Foeke Sjoerds Skoalle wordt een drietal velletjes papier bewaard waarop met keurige kroontjespen-letters het luchtbeschermingsplan voor de school is geschreven. Dat was vlak voor de oorlog een verplichting voor elke school en werd gecontroleerd door de inspectie. Wat er in dat plan stond moest ook daadwerkelijk door meesters en leerlingen geoefend worden. Navraag bij oudere Easternijtsjerksters bewijst dat deze oefeningen ook in het echt voorkwamen, al wordt er bij gezegd dat ze het nauwelijks serieus namen en er veel bij gelachen werd. Natuurlijk was toen nog niet bekend wat er 17 dagen na het vaststellen van het plan zou gebeuren: de overval door Duitsland op Nederland 10 mei 1940 en daarna een oorlog die vijf jaar zou duren. Gelukkig is het luchtbeschermingsplan niet echt beproefd, al werd de school in de laatste maanden van de oorlog wel door Duitse soldaten ‘bezet’.

Luchtbeschermingsplan voor de Bijz. Lag. Sch. te Oosternijkerk.

1. Ligging. De school is gelegen op een geheel vrij terrein

2. Gevaartrekkende objecten zijn in de nabijheid niet aanwezig

3. De indeling v/h schoolgebouw is volgens bijgaande tekening. De buiten-deuren zullen zodanig gewijzigd worden dat deze naar buiten opendraaien. Aantal l.l. 117.

4. Schoolalarmering.

Zodra vermoeden bestaat, van komst van vijandige vliegtuigen, neemt het H.d.S. de nodige maatregelen. Deze maatregelen zijn:

a. De l.l. worden opgesteld langs de binnenmuren der lokalen (lange gang is niet aanwezig)(portaal is voor het aantal l.l. te klein)

b. De ramen worden gesloten

c. De opstelling is zodanig, dat het gehele gebouw in een minimum van tijd kan worden ontruimd

d. Na ontruiming (wegens brand en instortingsgevaar, of wanneer l.l. ernstig gewond zijn, wordt de centrale Meldingspost v.d. Gemeentelijke Luchtbeschermingsdienst onmiddellijk gewaarschuwd (S. Blom, O.Nijkerk, tel. nr. 1)

5. Nadere voorschriften en omschrijving v.d. te nemen maatregelen

a. De algemene leiding bij de uitvoering berust bij het H.d.S. Bij diens afwezigheid neemt de oudste onderwijzer zijn plaats in.

b. De l.l. nemen de hun van te voren aangewezen plaatsen na fluitsignaal direct in.

c. Het personeel zorgt, ieder voor z’n eigen lokaal, dat de ramen worden gesloten. Ramen kunnen eventueel worden beplakt met stroken papier.

d. Indien het door het H.d.S. wenselijk geacht wordt, dat de school ontruimd wordt, worden de buitendeuren geopend. (hierbij wordt post gevat door onderw. Grunstra) en wordt een 2e fluitsignaal gegeven).

e. Op dit signaal worden de lokalen ontruimd. Dit geschiedt in de volgorde I, II, III. De l.l. die in het dorp woonachtig zijn, begeven zich onder toezicht van ond. Graeler onmiddellijk naar huis. Oudere kinderen nemen jongere broers en zusjes mee.

f. De kinderen, die zich niet in korte tijd huiswaarts kunnen begeven, blijven onder toezicht v.h. H.d.S. en dekken zich in de omgeving of worden door omwonenden onder toezicht v.h. personeel onder gebracht.

g. Er wordt streng voor gewaakt, dat de l.l. zich houden aan de bevelen v.h. personeel en niet handelen naar eigen initiatief.

h. De Heer S. Blom wordt telefonisch gewaarschuwd door onderw. Grunstra (telef. aangesloten huis is gelegen tegenover het schoolgebouw).

i. De nodige maatregelen worden in acht genomen met de inachtneming van de nodige stilte.

6. Instructie van de leerlingen.

a. Ten einde te bereiken, dat de maatregelen in tijden van gevaar snel worden uitgevoerd, worden deze tijdig door het H.d.S. en personeel besproken. Ieder lid v/h personeel is in het bezit van een afschrift van dit l.b. plan.

b. Ieder lid v/h personeel geeft in zijn eigen lokaal de nodige voorlichting en houdt met de l.l. bespreking wat hun te doen staat.

c. Vooraf worden de nodige oefeningen gehouden. Deze oefen. worden eerst per lokaal, later voor de gehele school gehouden (Er zal naar gestreefd worden, de school binnen de minuut ordelijk te ontruimen).

Bij de oefeningen zullen de l.l. die zich naar huis mogen begeven, zich opstellen bij een vooraf aangewezen plaats bij het schoolhek. De overigen stellen zich op bij de woning v.h. Hoofd der School.

Deze oefeningen zullen worden voortgezet, tot zekerheid is verkregen, dat de maatregelen in tijden van werkelijk gevaar, niet zullen falen.

7. Materialen in de school aanwezig.

a. Voor alarmering: fluit met schellen toon

b. Tegen brandgevaar: een hoeveelheid zand. In ieder lokaal en in het portaal zal een zandbak geplaatst worden met droog zand. Afmetingen der bakken: 1x1x0.40 meter. De bakken zijn tot halver hoogte gevuld.

Bij iedere bak is aanwezig een metalen schop met lange steel en scherm. Verder is in ieder lokaal aanwezig een emmerspuit met 3 à 4 reserve emmers.

Brandgevaar door een inslaande bom kan worden bezworen, indien bedoelde bom in één der lokalen of het portaal mocht zijn terechtgekomen. In deze gevallen is aan den onderw. opgedragen, de ontstane vuurhaard met behulp v.d. brandblusmiddelen te doven.

c. Beveiliging tegen luchtdruk- en scherfwerking.

Een voorraad rollen papierstroken voor het beplakken der ramen.

d. Hulp bij ongelukken. Voor ieder lokaal een eenvoudige verbandtrommel. Het aanleggen van eventuele verbanden wordt opgedragen aan de onderw. Graeler, die een E.H.B.O.-cursus heeft gevolgd. Verder zullen in het geval ons land in den oorlog wordt betrokken, in overleg met het Hoofd v.d. L.B.-dienst maatregelen worden getroffen, om de gangen en toegangsdeuren verder zo veel mogelijk te beschermen tegen scherfwerking.

Aldus opgemaakt door het H.d. School, Oosternijkerk, 23-4-‘40

Goedgekeurd door het Bestuur:

wg M. Zwart, voorz.

wg G.H. Dekker, secr.

Goedgekeurd door het Hoofd der Luchtbeschermingsdienst in Oostdongeradeel, O. Vellema, Metslawier, juli 1940

In het herdenkingsboek van de school in 1993 (125 jier Kristlik Underwiis yn Easternijtsjerk) zijn geen foto’s geplaatst uit de jaren 1962-1970 omdat er toen geen schoolfoto’s zijn gemaakt. Wel is er een (overvolle) foto van een schoolreisje uit 1967 waarop Onno Boersma en zijn vrouw te zien zijn, helemaal links, tweede rij van onderen. Onno Boersma, van 1966-1968 werkzaam aan de Foeke Sjoerds Skoalle. Hij woonde in hetzelfde huis aan de Langgrousterwei 31 waar ook Tom Zijlstra 42 jaar heeft gewoond.

Deze meester Boersma, die van 1966 tot 1968 aan de Foeke Sjoerds Skoalle werkte, had als hobby fotograferen en hij maakte bijgaande foto (op z’n verjaardag). Hij gaf de foto als titel mee ‘Meester is jarig 1966’, dat is alles, geen enkele naam werd door hem genoemd. Dat betekende een speurtocht door het dorp naar leerlingen uit die tijd en het is gelukt om (bijna) alle namen te achterhalen. Hieronder de namen zoals die door verschillende personen, waarvoor dank, aan mij zijn doorgegeven:

1. Jan Post

2. Ealse Postmus

3. Anne van Driesum

4. Sjoerdsje Faber

5. Jan de Vries

6. Rommie (Alderts) LInthof

7. Pieter Postma

8. Anneke Poutsma

9. Annie (Thomas’) Sijtsma

10. Jannie Braaksma (?)

11. Wike Kooistra

12. Akke Jongeling

13. Geertje van der Ploeg

14. Ypie Cuperus

15. Geert Coster

16. ?? (draagt een bril)

Helaas had meester Onno niet meer foto’s van deze verjaardagviering want er missen nog een aantal personen die wel in deze klas zaten en niet op deze foto staan:

Ypie Cuperus, Willie Elzinga, Auke Heeringa, Mintje Jongeling, Kees Lei en mogelijk ook Wike Swart.

Op onderstaande foto's zijn alle leerlingen met erfgoedmarkers aangegeven !!

De earste christelijke school in Oostdongeradeel werd in 1866 gesticht in Eanjum. Easternijtsjerk volgde in 1868, alle andere dorpen in de gemeente hadden alleen een door de gemeente gesteunde Openbare School. Dat betekende dat ouders uit de andere dorpen van de gemeente die voor christelijk onderwijs kozen, hun kinderen naar óf Eanjum óf naar Easternijtsjerk moesten sturen. Daar kwam na 1900 pas een einde aan toen ook in die dorpen christelijke scholen werden gesticht:

Peazens in 1895,

Wierum in 1903,

Ljussens in 1905,

Nijewier in 1906,

Nes in 1908 en

Mitselwier pas in 1922.

Over die bijzondere periode, geen eigen school in het dorp dus lopend naar een ander dorp, heeft Jan Kooistra zijn herinneringen geschreven. Hij woonde in Mitselwier en vanuit dat dorp liep hij dagelijks heen en weer naar Easternijtsjerk om daar naar school te gaan. Zijn herinneringen legde hij in 1972 vast en hieronder volgt een gedeelte, vooral de school betreffende.

“(…) Onder de hand waren wij al een paar jaar naar de lagere school gegaan. We moesten daarvoor een half uur lopen, n.l. naar het naburige dorp Oosternijkerk, waar een chr. nationale school was. Uit aIle windstreken gingen de kinderen van christelijke ouders daar naar toe, omdat er in eigen dorp alleen maar openbaar onderwijs was.

Op 5-jarige leeftijd werden we rijp geacht om naar school te gaan. Ik was de volgende die meeging. We kregen van moeder een paar boterhammen mee omdat we de gehele dag weg waren en op school die boterham opaten, waarna we 's avonds ons prakje kregen, wat ons dan bijzonder lekker smaakte, want koken en iets smakelijk opdissen daar was ze een meester in.

Zo leefden we ons leventje van alledag. Wat kon dat gezellig zijn, vooral in de wintertijd, als de kachel lekker brandde, moeder een of ander aan het verstellen was en vader vaak leer onder onze klompen maakte, die nogal aan slijtage onderhevig waren, soms gebarsten, zodat er een kram overheen kwam om de beide helften bijeen te houden. Overigens konden we er niet op los trappen want klompen waren duur en daarom was er nogal eens wat trammelant onder elkaar; in ieder geval kwam er wel het een en ander kijken als nieuwe klompen het onderwerp was.

Dat lopen naar O.Nijkerk was een hele belevenis, we liepen in groepjes spelenderwijs langs de weg, af en toe slootje springen en dan met natte voeten naar school. Moeder kreeg er lucht van dat ik nogal eens natte voeten had, ook 's avonds bij thuiskomst uit school.

Ze vond er iets op, schreef een briefje aan de meester met het verzoek mijn voeten 's rnorgens te inspecteren, want dan zat ik de hele dag met natte voeten en dat ging op ziek worden aan. Ik wist niet waar het over ging maar kreeg dat spoedig door toen ik mijn briefje aan meester Schepel had gegeven. Hij kwam naar me toe en liet me de voeten onder de bank uitsteken, met een vermaning omtrent het ongezonde van natte voeten en daarmee blijven lopen. Dat zijn dan kleine dingen uit je kinderjaren die je bijblijven.

Onze school was een driemansschool en de eerste klas zat in een lokaal met lange banken waarop je met zijn tienen moest zitten. Een paar jaar later is de school verbouwd en gemoderniseerd (dat was in 1902, red.).

Toen Gaatske naar school ging, waren we met zijn drieën, de oudste kreeg het schoolgeld mee en moest dit afdragen aan het Hoofd der school, meester Roorda.

Toen Pieter zover was dat hij de leeftijd had en mee mocht, was Anna uitgeleerd om zo te zeggen, zij was de klassen door en mocht van school af, 11 jaar oud.

Toen ik 10 jaar was, beleefden we nog een verrassing. De avond tevoren nam vader me mee naar de buren met de mededeling dat ik die nacht bij hen mocht slapen, en de volgende morgen haalde hij mij op met de verrassing dat ik die nacht een broertje had gekregen en dat ik die meteen bij moeder in bed even mocht zien. Vervolgens zei vader dat ik niet naar school hoefde, maar dat ik naar een nicht van vader in Ljussens mocht gaan om haar van de geboorte te berichten en of ze dan spoedig bij moeder kon komen als baker. Ze heette Sjoerdje maar werd altijd Sjut genoemd en naar ik begreep heeft ze bij alle 5 de kinderen als baker moeder geholpen.

(…)

Het was de gewoonte wanneer een kind van school kwam dat er werd uitgezien naar geschikt werk om zodoende wat bij te verdienen. Dan was er vaak op het dorp niet veel anders dan het helpen bij de boer op het land. De ouders waren dat zo gewoon geweest in hun jeugd, daarom ging de volgende generatie dezelfde weg. Hulp bij het aardappelen poten, suikerbieten op enen zetten (= overtollige weghalen, red.) enz. enz.

Zodoende werden ook wij daarbij betrokken en ik meen te weten dat de 4 oudsten in ieder geval werden ingeschakeld.

Zo werd ik ‘s morgens om 5 uur gewekt om in te vallen voor een buurvrouw die mij dan na 8 uur kwam aflossen. Dan gauw de boterhammen mee en in snel tempo naar school. Geen wonder dat ik dan weleens in de bank zat te suffen waarbij de meester een oogje dicht kneep.

En als de vacantie aanbrak dan ging het landwerk gewoon door met volle dagen. Voor zover ik mij kan herinneren was de verdienste 40 cent per dag. Die morgenuren waren de ergste want dat was in Maart en April als de aardappelen werden gepoot en het weer was dan vaak zo, dat de sneeuwbuien ons om de oren vlogen.

Na de schooljaren moesten we dan omzien naar geregeld werk. We waren met 11 jaar de klassen door en dan gingen de meisjes vaak in betrekking en wij als jongens moesten een baas zien te vinden.

Wat mij betreft, het hoofd der school wilde mij op school houden om zo de weg van het onderwijs te kiezen. Zo hield hij jaarlijks enkele·van de beste leerlingen op school en gaf ze privaatlessen. Ik had echter in mijn achterhoofd om timmerman te worden en ben dan ook die richting uitgegaan. Maar je moest natuurlijk eerst zien om een plekje als leerjongen te vinden, en dan kwam nog de moeilijkheid dat je volgens de Arbeidswet niet voor je dertiende jaar aan de slag mocht. Om die tijd te overbruggen ben ik nog 2 jaar bij de boer gebleven als manusje van alles.

Bij de foto:

vlnr: Durk, Piet en Jan Kooistra